Hệ thần kinh thực vật

Hệ thần kinh thực vật: Giải phẫu, cấu tạo và chức năng

Tư vấn chuyên môn bài viết BS.CKI PHAN VÂN ĐÌNH

Hệ thần kinh thực vật có mạng lưới dây thần kinh khắp cơ thể, luôn hoạt động ngay cả khi chúng ta đang ngủ. Vậy hệ thần kinh thực vật là gì, có những chức năng gì, kiểm soát các hoạt động nào của cơ thể và có cấu tạo ra sao?

Hệ thần kinh thực vật là gì?

Hệ thần kinh thực vật hay hệ thần kinh tự chủ (Autonomic Nervous System – ANS) là một phần của hệ thần kinh ngoại vi, chịu trách nhiệm chi phối, kiểm soát, điều chỉnh các chức năng sinh lý không tự nguyện như nhịp tim, huyết áp, hô hấp, tiêu hóa, hưng phấn tình dục. Mạng lưới các dây thần kinh này hoạt động một cách vô thức để duy trì cân bằng nội môi và phản ứng với căng thẳng. (1)

Hệ thần kinh thực vật là một phần của hệ thần kinh ngoại vi

Giải phẫu hệ thần kinh thực vật gồm mấy phần?

Hệ thần kinh tự chủ gồm mấy phần? Giải phẫu hệ thần kinh tự chủ được chia thành 3 phần chính, bao gồm: (1)

1. Hệ thần kinh giao cảm 

Hệ thần kinh giao cảm là một phần của hệ thần kinh tự chủ, có khả năng điều khiển các cơ quan, kích hoạt phản ứng của cơ thể trong các trường hợp căng thẳng, nguy hiểm. Ngoài ra, hệ thần kinh giao cảm cũng giúp duy trì cân bằng nội môi trong các hoạt động hàng ngày, chẳng hạn như ăn uống, tập thể dục và điều chỉnh nhiệt độ cơ thể. Các chức năng cụ thể phải kể đến gồm:

• Tăng nhịp tim, huyết áp và nhịp thở
• Thu hẹp mạch máu
• Giảm dịch tiêu hóa
• Giải phóng epinephrine và norepinephrine từ tủy thượng thận
• Tăng cường sự tỉnh táo, mức độ kích thích và sự chú ý
• Ảnh hưởng đến tâm trạng và trí nhớ

Hệ thần kinh giao cảm có thể bị tổn thương do chấn thương và các tình trạng bệnh lý khác.

2. Hệ thần kinh phó giao cảm

Hệ thần kinh phó giao cảm là một mạng lưới các dây thần kinh giúp cơ thể thư giãn và thực hiện các chức năng như: nghỉ ngơi, tăng dịch tiêu hóa, giãn cơ đường tiêu hóa, điều chỉnh nhịp tim, nhịp thở, quá trình trao đổi chất, giảm kích thước đồng tử…

3. Hệ thần kinh ruột

Hệ thần kinh ruột là một mạng lưới phức tạp gồm các tế bào thần kinh trong đường tiêu hóa, giúp kiểm soát nhiều chức năng quan trọng như: chuyển động của đường tiêu hóa, tiết axit dạ dày, lưu lượng máu, giải phóng hormone đường ruột, tương tác với hệ thống miễn dịch của ruột…

Chức năng của hệ thần kinh thực vật

Các chức năng chính của hệ thần kinh thực vật gồm:

• Điều hòa nhịp tim: Hệ thần kinh tự chủ giúp duy trì nhịp tim, điều chỉnh nhịp tim tăng lên khi cơ thể cần năng lượng (ví dụ khi tập thể dục) và giảm xuống khi cơ thể nghỉ ngơi.
• Điều chỉnh huyết áp: Hệ thần kinh thực vật quản lý huyết áp bằng cách điều chỉnh đường kính của các mạch máu và lưu lượng máu.
• Kiểm soát hô hấp: Hệ thần kinh tự chủ điều hòa nhịp thở và độ sâu của hơi thở để đảm bảo cơ thể nhận đủ oxy và thải CO2 hiệu quả.
• Quá trình tiêu hóa: Hệ thần kinh thực vật kiểm soát nhu động ruột (chuyển động của thức ăn trong hệ tiêu hóa) và kích thích tiết enzyme tiêu hóa.
• Điều hòa nhiệt độ cơ thể: Hệ thần kinh tự chủ giúp điều chỉnh nhiệt độ cơ thể bằng cách kiểm soát tuyến mồ hôi và lưu lượng máu đến da.

Hệ thần kinh thực vật hoạt động như thế nào?

Hệ thần kinh thực vật hoạt động bằng cách tiếp nhận thông tin từ môi trường và các bộ phận khác của cơ thể. Hai hệ thống chính trong hệ thần kinh tự chủ là hệ giao cảm và hệ phó giao cảm thường hoạt động đối lập. Hệ giao cảm chịu trách nhiệm kích thích cơ thể, trong khi hệ phó giao cảm đảm nhiệm vai trò ức chế. (2)

Một số nghiên cứu gần đây cho rằng, hệ giao cảm là hệ thống phản ứng nhanh, giúp cơ thể hành động ngay lập tức. Trong khi đó, hệ phó giao cảm hoạt động chậm hơn, có chức năng làm giảm các phản ứng này để cơ thể trở lại trạng thái nghỉ ngơi.

Ví dụ, khi cơ thể cần tăng huyết áp để phản ứng với tình huống khẩn cấp, hệ giao cảm sẽ kích hoạt phản ứng này. Ngược lại, hệ phó giao cảm sẽ giúp hạ huyết áp khi tình hình đã ổn định. Hai hệ thống này phối hợp nhịp nhàng để điều chỉnh các phản ứng của cơ thể, tùy thuộc vào từng trường hợp riêng biệt.

Trong tình huống cơ thể đối mặt với mối đe dọa và cần phải hành động ngay, hệ giao cảm sẽ nhanh chóng kích thích cơ thể phản ứng ứng phó. Sau khi tình hình đã ổn định, hệ phó giao cảm sẽ dần dần làm giảm các phản ứng này, đưa cơ thể trở lại trạng thái thư giãn bình thường.

Các bệnh lý và rối loạn ảnh hưởng đến hệ thần kinh thực vật phổ biến

Một số tình trạng và nguyên nhân gây ra các vấn đề liên quan đến bệnh lý thần kinh thực vật, gồm: (3)

• Bệnh tiểu đường loại 2: Nếu không được kiểm soát, bệnh tiểu đường loại 2 có thể gây tổn thương hệ thần kinh tự chủ theo thời gian. Triệu chứng điển hình là huyết áp giảm khi thay đổi tư thế.
• Tình trạng tự miễn dịch và viêm: Hội chứng Guillain-Barré, viêm khớp dạng thấp, lupus… có thể ảnh hưởng đến hoạt động của hệ thần kinh thực vật.
• Các tình trạng bẩm sinh và di truyền: Những rối loạn này có thể mắc phải ngay từ khi sinh ra, hoặc do di truyền từ cha mẹ, chẳng hạn như bệnh Hirschsprung gây ảnh hưởng đến hệ thần kinh tự chủ.
• Nhiễm trùng: Các bệnh nhiễm trùng do virus hoặc vi khuẩn như HIV, bệnh Lyme, bệnh Chagas cũng có thể gây tổn thương hệ thần kinh thực vật.
• Teo hệ thống đa cơ quan: Đây là tình trạng nghiêm trọng tương tự như bệnh Parkinson, làm tổn thương các dây thần kinh tự chủ theo thời gian.
• Chất độc: Các kim loại nặng như thủy ngân hoặc chì có thể gây tổn thương dây thần kinh tự chủ. Ngoài ra rượu và một số hóa chất công nghiệp cũng có thể gây tác động tương tự.
• Chấn thương: Chấn thương có thể gây tổn thương thần kinh lâu dài hoặc vĩnh viễn, đặc biệt là chấn thương tủy sống.
• Khối u: Cả ung thư và các khối u lành tính đều có thể gây rối loạn chức năng của hệ thần kinh tự chủ.
• Bệnh thoái hóa tinh bột: Tình trạng hiếm gặp, xảy ra khi các phân tử protein hoạt động không bình thường và tích tụ trong các bộ phận khác nhau của cơ thể, gây tổn thương thần kinh lâu dài.

Triệu chứng bệnh lý hệ thần kinh thực vật

Triệu chứng tổn thương hệ thần kinh thực vật phụ thuộc vào vị trí ảnh hưởng trong cơ thể. Đối với những bệnh lý như tiểu đường loại 2, tổn thương có thể xảy ra đồng thời ở nhiều khu vực khác nhau. Một số dấu hiệu điển hình gồm:

• Loạn nhịp tim
• Chóng mặt hoặc ngất xỉu khi thay đổi tư thế, đặc biệt là khi đứng lên
• Khó nuốt thức ăn
• Khó tiêu hóa
• Táo bón kéo dài
• Tiểu không tự chủ
• Rối loạn chức năng tình dục
• Đổ mồ hôi quá nhiều (tăng tiết mồ hôi) hoặc thiếu mồ hôi.
• Khó chịu đựng được nhiệt độ cao

Cách chẩn đoán bệnh lý hệ thần kinh thực vật

Để chẩn đoán bệnh lý hệ thần kinh thực vật, bác sĩ có thể chỉ định thực hiện các phương pháp sau đây:

• Xét nghiệm máu (có thể phát hiện nhiều tình trạng bệnh lý liên quan đến hệ thống miễn dịch, độc tố như thủy ngân hoặc chì).
• Điện tâm đồ
• Điện não đồ
• Điện cơ đồ (kiểm tra dẫn truyền thần kinh)
• Xét nghiệm di truyền
• Chụp cộng hưởng từ (MRI)

Cách chăm sóc sức khỏe thần kinh thực vật

Để hệ thần kinh thực vật luôn khỏe mạnh và hạn chế gặp phải các tổn thương, mỗi người nên chủ động thực hiện một số cách chăm sóc sức khỏe, như:

• Khám sức khỏe và theo dõi, kiểm soát bệnh mạn tính: Mỗi người cần duy trì khám sức khỏe tổng quát, thần kinh định kỳ. Các bệnh lý ảnh hưởng đến hệ thần kinh thực vật như tiểu đường loại 2 cần được theo dõi, thăm khám định kỳ và kiểm soát bệnh theo đúng chỉ dẫn của bác sĩ để giảm nguy cơ tổn thương thêm.
• Ăn uống cân bằng: Thiếu hụt vitamin, đặc biệt là vitamin B12, có thể dẫn đến tổn thương hệ thần kinh tự chủ. Vì vậy, một chế độ ăn uống đầy đủ dinh dưỡng là rất quan trọng để bảo vệ sức khỏe thần kinh.
• Không sử dụng chất kích thích, lạm dụng thuốc: Lạm dụng thuốc, sử dụng rượu, chất kích thích có thể gây tổn thương hệ thần kinh tự chủ, cần lưu ý tuyệt đối tránh sử dụng các chất này để bảo vệ sức khỏe tổng thể và sức khỏe hệ thần kinh.
• Tập thể dục đều đặn và duy trì cân nặng ổn định: Tập thể dục đều đặn mỗi ngày, kết hợp duy trì cân nặng hợp lý góp phần làm giảm nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại 2 và tình trạng tổn thương thần kinh do bệnh lý này gây ra. Ngoài ra, việc duy trì thể lực tốt cũng là biện pháp quan trọng để hỗ trợ phòng tránh chấn thương ảnh hưởng đến hệ thần kinh thực vật.
• Phòng tránh chấn thương, té ngã: Chấn thương là nguyên nhân phổ biến gây tổn thương thần kinh. Do đó, khi tham gia lao động, thể thao, cần sử dụng các thiết bị bảo hộ để giảm nguy cơ xảy ra tình trạng này.

Bài viết đã tổng hợp các thông tin về hệ thần kinh thực vật, hệ thần kinh tự chủ là gì, giải phẫu, chức năng cơ bản, các bệnh lý và rối loạn thường gặp liên quan đến hệ thần kinh này. Mỗi người nên chủ động theo dõi, chăm sóc sức khỏe định kỳ 2 lần mỗi năm để sớm phát hiện các tình trạng bệnh lý tiềm ẩn.

 Quý khách vui lòng liên hệ Hệ thống OMNI qua thông tin dưới đây để được tư vấn chi tiết các bệnh lý liên quan đến hệ thần kinh.

• OMNI- CHĂM SÓC TỪ TÂM
• VP1: số 2/55 Đỗ Quang- Hà Nội-Hotline:0359.268.288
• VP2: phòng 301 N5C Trung Hòa Nhân Chính- Hà Nội -Hotline:0917.422.832
• VP3: số 707 Thiên Lôi- Hải Phòng-Hotline:0972.335.668
• Web: omni.net.vn

Miễn trừ trách nhiệm

Thông tin này chỉ có tính tham khảo, không dùng để thay thế ý kiến tham vấn của chuyên viên Y tế. Bệnh nhân phải được bác sĩ thăm khám, chẩn đoán và điều trị y tế chuyên môn. 

 Nguồn tham khảo

1. Waxenbaum, J. A., Reddy, V., & Varacallo, M. A. (2023, July 24). Anatomy, Autonomic Nervous System. Nih.gov; StatPearls Publishing. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539845/
2. Jänig. (1989). Autonomic Nervous System. Human Physiology, 333–370. https://doi.org/10.1007/978-3-642-73831-9_16
3. Clinic, C. (2022, June 17). Autonomic Nervous System: What It Is, Function & Disorders. Cleveland Clinic. https://my.clevelandclinic.org/health/body/23273-autonomic-nervous-system